پژوهشی نظری و کاربردی پیرامون ناسازواری و ادبیات ترجمه کتاب المفارقة والادب، دراسات فی النظریة والتطبیق (۱۹۹۹) نوشته دکتر خالد سلیمان استاد دانشگاه یرموک اردن است. موضوع این کتاب مفهوم ناسازواری در ادبیات است.

ناسازواری مفهومی پیچیده است که علما تعاریف متعددی برای آن دارند. که یکی از تعاریف ان عبارت است از:

بیان یک مفهوم به شیوهای که در ظاهر متناقض یا متفاوت از مفهوم مورد نظر است؛ بویژه تظاهر شخص به اعتقاد به دیدگاهی متفاوت از دیدگاه خود؛ مثل مسخره کردن با استفاده از تعابیر دالّ بر مدح و ثنا؛ و یا منظور از آن رخ دادن اتفاقی خوشایند یا ایجاد شرایطی مطلوب در زمانی غیر مناسب است؛ به طوریکه وقوع آن اتفاق در آن زمان در حکم به تمسخر گرفتن ایده‌ای مناسب باشد. همچنین ناسازواری ممکن است بر کاربرد زبان به گونه‌ای دلالت کند که دربردارنده یک معنای پنهان، خطاب به یک گروه ویژه و برجسته، و یک معنای آشکار، خطاب به افراد مورد خطاب در ظاهر کلام باشد.

فصل اول که به طور کلی شامل مباحث نظری است، اصطلاح ناسازواری، سیر تحول تاریخی این اصطلاح در میراث نقدی غرب، و پس از آن مهم‌ترین انواع ناسازواری و کارکرد آن در اثر ادبی را توضیح می‌دهد. در عین حال ریشه‌یابی اصطلاح ناسازواری در میراث نقدی عرب را فراموش نکرده و روشن می‌کند که منتقدان قدیم در قالب اسامی دیگری به این اصطلاح پرداخته و توجه ویژه‌ای نسبت به آن مبذول داشته‌اند.

در فصل دوم، شعر محمود درویش که از مشهورترین شاعران معاصر عرب است، مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ به این ترتیب که انگیزه‌های ناسازواری نزد درویش و بارزترین انواع ناسازواری در شعر بیان شده و مشخص می‌شود که درویش نسبت به ناسازواری و نقش پررنگ آن در متن ادبی علم و آگاهی داشته است . این فصل با بیان اینکه ناسازواری در شعر درویش منحصر به اسلوب بلاغی و زیبایی شناختی در متن نبوده، بلکه تکنیکی فنی و زیرساخت بسیاری از قصائد وی اوست، پایان می‌پذیرد.

در فصل سوم، رمان نویس پر آوازه عرب؛ نجیب محفوظ انتخاب شد، سپس نقش و جایگاه ناسازواری از حیث کارکرد آن در زبان رمان وی و رویدادهای اصلی رمان، که ناسازواری در آن عنصری اساسی است و موجب انسجام و پیوستگی ساختار رمان م‌شود، به وضوح بیان شده است.

فصل چهارم، نمایشنامه سعد الله ونوس با عنوان طقوس الاشارات والتحولات را مورد بررسی قرار می‌دهد و چگونگی کاربست ساختار ناسازواری در این نمایشنامه، در دو سطح رویداد و شخصیت روشن می‌گردد

با وجود اعتراف بسیاری از پژوهشگران موضوع ناسازواری، به نبودِ تاریخچه ای کامل و قابل اعتماد از سیر تحول تاریخی اصطلاح ناسازواری، در ادبیات هیچ یک از ملل اروپایی اعمّ از: انگلیسی، فرانسه وآلمان، استناد به آثار منتشر شده درباره این موضوع در زبان­های مذکور، ذهنیتی کلّی از تحولات پیرامون معنای این اصطلاح، را در اختیار پژوهشگران قرار می­دهد که از نظر میزان صحت و دقت قابل قبول است،[1]به طوریکه میویک که خود به نارسایی پژوهش­های تاریخی در خصوص اصطلاح ناسازواری اذعان دارد، با نگارش دو کتاب به نام­های "The Compass of Irony"[2]و "Irony and the Ironic"[3] کمک شایانی به این عرصه کرد.[4]

میویک می­گوید که کلمه یونانی «eironeia» برای اولین­بار در کتاب جمهوریت افلاطون ذکر شده است، به این ترتیب که یکی از افرادی که سقراط با آن­ها بحث می­کرد، وی را با این لفظ خواند.موضوع اینگونه بود که سقراط با تظاهر به نادانی پی­درپی درباره آنچه ادعا می­کرد نمی­داند، از دیگران سؤال می­کرد. هدف او از تظاهر به نادانی رسیدن به جایی بود که هم صحبت سقراط کاملاً اعتماد به نفسش را در مورد موضوع بحث از دست بدهد[5]،  و پس از علم به اینکه دیگر چیزی نمی­داند، دست خالی بیرون رود. هدف سقراط از این کار برتری­جویی بر مردم نبود؛ بلکه رسیدن به قله رهایی از قید و بند دانش و علوم و یافته­های ناچیز و پیش پا افتاده، در نظر او نماد سعادت حقیقی بود و گویی می­خواست با رساندن شخص به نقطه­ ای که ثبات امور مسجّل برای وی، دستخوش تکانه و لرزش می­شد، این لحظه را با وی بازیابی کند. به نظر می­رسد اصطلاح ناسازواری در این مرحله تعبیری از شیوه­ای نرم و آرام برای تحقیر مردم بوده است.[6]

کلمه آیرونی در زبان انگلیسی پس از سال (1502) میلادی ظهور کرد، ولی تا اوایل قرن هجدهم وارد اصطلاحات ادبی نشد. اما زبان انگلیسی سرشار از واژگان متداول در کاربرد لفظی است که می­توان آن­ها را ناسازواری جنینی نامید.[7]واژگان «Fleer» مسخره کردن، «Flout» به باد استهزا گرفتن، «Gibe» توهین و توبیخ کردن، «Jeer »پوشیده سخن گفتن، «Mock» طعنه زدن، «Scoff» خوار شمردن، «Scorn»تحقیر کردن، و واژگانی از این دست، از آن جمله است. طی قرن نوزدهم استعمال کلماتی چون «derision» تمسخر، «droll» خنده، «rolly» مزاح، «banter» ریشخند، «smoke» نیش زدن، و «quiz» پوشیده سخن گفتن شیوع یافت.[8]

پس از این تاریخ، سیر تحول مفهوم اصطلاح ناسازواری کند شد، تا جایی که آن را سبک بلاغی به شمار می­آوردند و در تعریف آن گفته شد: «گفتن عکس مفهوم مورد نظر»، «بیان چیزی و قصد چیز دیگر» چنانچه به عنوان مثال به قصد مذمت و بدگویی ستایش کنند، یا به قصد ستایش مذمت کنند. سپس در معنای تظاهر به کار رفت، حتی در مواردی که ناسازواری در خود نداشت.[9]

با آغاز قرن نوزدهم این کلمه بدون از دست دادن معانی گذشته، معانی جدیدی را پذیرفت، از نظر میویک این معانی جدید و اکتسابی، موجب تحول بنیادین معنای این اصطلاح شد. این تحول شباهت بسیاری به تحول بنیادین نگاه سنتی انسان به جهان پیرامونش، پس از جنبش رومانتیسم داشت. اگر در گذشته، ناسازواری، چیزی اساساً مورد نظر و در پی تحقق یک هدف روشن در ذهن گوینده تلقّی می­شد، پس از این تحوّل، این امکان فراهم شد که ناسازواری به عنوان چیزی غیر مورد نظر و یا چیزی که گوینده ابتدا بدان اندیشیده و سپس بیان داشته تلقی شود. به این ترتیب نگاه جامع به این جهان با همه تناقضات موجود در آن امکان­پذیر شد، به گونه­ای که جهان چون نمایشنامه­ای پر از ناسازواری است.[10]

منتقدان در توضیح اسباب  این تحولات در معنای این اصطلاح، این امر را حاصل تعامل اندیشه­های فلسفی و زیبایی شناختی تأثیرگذار در آن دوره، بویژه افکار آلمانی که در آن زمان نقش  رهبری فکری اروپا را ایفا می­کرد، دانسته اند.

از سوی دیگر، مرحله نخست این تحولات، نگاه به ناسازواری، نه از زاویه دید کسی که آن را به کار می­بندد، بلکه از زاویه دید آن­که ناسازواری بر او واقع شده یا همان هدف ناسازواری بود. مرحله دوم در ارتقای مراتب ناسازواری رویدادها به مراتب ماورائی تجسّم می­یافت؛ خواه ناسازواری بزرگ بود یا کوچک، کمدی بود یا درام. به این ترتیب در پس این رویدادها قدرت تقدیری خارق­العاده،کاریکاتوریک و آشفته، متخاصم یا بی­خیال را تخیل می­کنیم.[11]

تلاش­های گروهی از دانشمندان بزرگ اثر قابل ملاحظه­ای در تحول مفهوم ناسازواری گذارده است. فریدریک اشلیگل یکی از این دانشمندان سرشناس است که موجب تحول مفهوم ناسازواری کیهانی - ناسازواری جهان یا هستی که انسان در آن هدف ناسازواری است- شد. ناسازواری تحت تأثیر اشلیگل به مفهومی گسترش­یابنده، ستیزه­جو، متناقض و رومانیتک تغییر یافت که طبیعت را نه یک وجود صرف؛ بلکه یک وجود در حال دگرگونی مدام دانست. از این منظر جدید، طبیعت یک فرایند ستیزه­آمیز است که بر اساس قانون آفرینش و نابودی تؤامان و مستمر استوار است و انسان در این طبیعت صرفاً آفریده­ای است که محکوم قانون آفرینش و نابودی است. [12]

کانوپ ثراول نیز یکی دیگر از این دانشکندان سرشناس و بنام است. وی ناسازواری را نزد سوفوکلیس آموخ، و پژوهش های او به نظر میویک آخرین گام بزرگ در تاریخ طولانی مفهوم ناسازواری است. این پژوهش همه اشکال اصلی و مورد استفاده ناسازواری و همه رده­های پدیده­هایی که امروزه به نحوی از انحاء در باب ناسازواری بشمار می­آید را شامل می­شود و هر آنچه پس از آن تاریخ گفته شده را می­توان بازسازی یا بازشناسی یا توضیح یا طبقه بندی یا شاخه­بندی موضوع دانست، یا از باب بحث و بررسی های کلی درباره ویژگی­های انواع ناسازواری­ها و جایگاه ناسازواری در زندگی فکری و روحی انسان و موقعیتش نسبت به دیگر شیوه­های ادبی بشمار آورد.[13]

یکی از نتایج پژوهش های پرشماری که درباره این موضوع طی دو قرن اخیر نوشته شده است، تحول بنیادسن معنای این اصطلاح است، به طوری که ناسازواری دیگر صرفاً یک «ابزار» برای بیان یک مفهوم یا یک موضع فکری نیست، بلکه یک روش و متد با همه ویژگی­ها و اصول روش­شناختی علمی است.[14]

اصطلاح ناسازواری در میراث نقد عربی

"مفارقه" [به معنای ناسازواری] در زبان عربی اسم مفعول از "فارق" است، وریشه سه حرفی آن "فَرَقَ" و مصدر آن "فَرْق" به فتح (ف)، وسکون (ر) است، که در لغت عکس جمع، و به معنای فاصله انداختن میان دو چیز است.

"فرق" هم­چنین به معنای فرق سر نیز می­باشد، و نیز به نقطه­ای از مسیر که  راه­های دیگری از آن متشعب می­شود گفته می­شود، مثل جمله­های: فارق الشيء مفارقةً وافتراقاً به معنای از چیزی دور شد و آن را ترک کرد، و: فارق فلان امرأته مفارقة وفِراقاً، به معنای فلانی از همسرش جدا شد و از او فاصله گرفت، و الفرقان به معنای قرآن و هر آن­چه مرز میان حق و باطل را جدا می­کند. خداوند متعال نیز می­فرماید: ﴿وإذ آتینا موسی الکتاب والفرقان لعلکم تهتدون﴾ فرقان همچنین به معنای حجت، و پیروزی و روز بدر است؛ چرا که این روز اولین پیروزی بر کافران بوده است.[15]

مقدمه مترجم. 8

مقدمه مؤلف... 10

فصل اول:نظریه ناسازواری

تعریف اصطلاح.. 14

سير تحول اصطلاح ناسازواری.. 20

اصطلاح ناسازواری در تراث نقدی عربی.. 24

انواع ناسازواری.. 29

ناسازواری لفظی.. 31

ناسازواری نمایشی.. 35

ناسازواری رمانتیک... 38

کارکرد ناسازواری.. 41

فصل دوم: ناسازواری و شعر(محمود درویش)

انگیزه های ناسازواری نزد شاعر. 45

تکنیک ناسازواری در شعر درویش... 54

فصل سوم: ناسازواری و رمان حضرت محترم

نجیب محفوظ.. 73

فصل چهارم: ناسازواری و نمایشنامه (طقوس الاشارات والتحولات)

سعدالله ونوس... 97

منابع عربي.. 116

منابع لاتین.. 117