تاریخچه­ ای را از تاریخ جدا کردن و به آن پرداختن مستلزم حقیقت­ جویی و پژوهش است. پژوهش پویشی است یگانه، ولی عمل پژوهش گذشته از آن که بر زمینه ­ی قبلی مسبوق است، سه گونه فعالیت را در بر می­گیرد.

الف- جهت ­یابی

ب- یافته ­اندوزی

ج- نتیجه ­گیری

پژوهش حاضر تحقیقی است از تأثیرگذاری ادبیات، ادبیات نمایشی و مطبوعات بر نهضت مشروطه و متقابلاً   تأثیرگذاری بر روند تحولات نهضت مشروطه، روش کار در این پژوهش بر یک پیشگفتار، یک مقدمه، شش فصل و نتیجه ­گیری به شرح زیر بنا نهاده شده است:

دفتر تاریخ همچون گنجینه­ ی گران­بهایی است که در برگ­‌‌‌‌های زرین خود واقعیت ­هایی را به ثبت رسانده است. اگرچه تاریخ هیچ ­گاه نتوانسته است طبق امیال من و تو و ما میراث دار گذشته­مان باشد، اما توانسته است خوشی­ها و اندوه ­ها، پیروزی ­ها و شکست­ ها، اشک ­ها و لبخندها را یک جا در کنار هم گرد آورد. اگر تاریخ نبود، امروز فرهنگ­ ها و سنت ­ها در باور‌‌‌‌های ما نقشی نداشتند و ایثارها و مبارزه ­ها و افتخارآفرینی­ ها هرگز نمی‌­توانستند الگوی مردمان یک ملت باشند. امروزه ما می­ بینیم که در تاریخ گذشته سرزمین ما چه نقش­ هایی که آفریده نشده است. نقش­هایی که گوشه­ای از فرهنگ ملی ما را رقم می­زند.

در گذشته بسیار دور من، آن زمان که کودکی بیش نبودم، تاریخ همچون افسانه ­ای پر رمز و راز بود. تاریخ را دوست داشتم، چون می­ دانستم که در سرزمین شاه پریان، در سرزمین هزار و یک شب من، چه افسانه­ هایی که به حقیقت نپیوستند و چه زمینه ­هایی که به اسطوره ­ها تبدیل نشدند. عشق به تاریخ انگیزه­ای شد برای هر چه بیشتر و بیشتر دانستن من، دانستن را از تاریخ شروع کردم، چون تا زمانی که تاریخ را نمی‌­دانستم، هیچ­ چیز نمی‌­دانستم. اما وقتی دانستم، عشق را در تاریخ ادبیات یافتم و در بیکرانه ­ی این دریا، زمانی که عشقم را به پای کلام و هنر سعدی، حافظ، فردوسی، مولانا، خیام و... ریختم و از آن فرهنگ غنی آن بزرگان جرعه­ ها نوشیدم. در ادامه ­ی راهم به تاریخ مشروطه رسیدم، آن زمان بود که پنداشتم جنبش مشروطه همچون مرواریدی در میان صدف تاریخ این سرزمین جای دارد. همه­ ی گنجینه از یک سو، و این یک دانه مروارید نیز از یک سو، آیینه ­ای تمام­ نما شد از آنچه که در این مقطع از تاریخ جای داشت. خواندم و خواندم و هرچه بیشتر خواندم، کمتر یافتم؛ زیرا به واقعیت­ هایی می­ رسیدم که نمی­ توانستم آن­ها را با دوران خود وفق دهم. در زمانی که عیش و عشرت، مال و منال، رفاه و سفره­‌‌‌‌های رنگین و بریز و بپاش­‌‌‌‌های غیرمعقول تنها در یک مکان جمع گشته بود، کمی آن ­طرف­تر گرسنگی، فقر، نکبت و بیماری بیداد می­کرد. آن زمان بود که دریافتم سرزمین ایران تنها سرزمین شاه پریان و هزار و یک شب من نیست، بلکه ایران سرزمین لاله­ ها و مبارزه ­هاست. دربار و درباریان از یک سو و مردم تشنه ­ی آزادی از سویی دیگر در مقابل یکدیگر قرار گرفتند. قلم­ ها به مبارزه برخاستند تا مشت ­‌‌‌‌های گره کرده­ ی آزادی بر سینه­ ی استبداد فرود آید، تا جرقه­ ی آزادی آتش انقلاب را دامن زند و آن­گاه سفره­ ی آزادی گسترده شد و آنان که دستی بر این سفره داشتند، طعم آزادی را چشیدند. عشق معنی شد و من این عشق را در ادبیات مشروطه جستجو کردم تا حاصل این جستجو را در این پژوهش گردآوری کنم. باشد که این دست­رنج، قطره­ای بسیار کوچک از این بیکران دریا باشد. قبل از هرگونه سخنی لازم به توضیح است که در این پژوهش مشروعیت دینی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی افراد را مورد تایید و تکذیب قرار نداده‌ام و صرفا نشر آنها را در تاریخ مشروطه بیان کرده‌ام و در خاتمه ی بیان جای دارد که مراتب قدردانی و سپاس خود را از کمک‌‌‌‌های بی دریغ مادر بسیار عزیزم که همواره در همه حال کنارم بود، ابراز نمایم.

همچنین همیاری و تشویق همسرم نیز انگیزه­ای قوی و حمایتی مؤثر در انجام این پژوهش بود.

فاطمه الوندی